Siatkówka to zespołowy sport w piłkę, w którym dwie drużyny (zazwyczaj 6-osobowe, stąd nazwa z angielskiego six-man volleyball) na prostokątnym boisku przedzielonym siatką starają się zagrać piłkę na połowę przeciwnika tak, aby przeciwnik jej nie złapał, a piłka dotknęła podłoża. Siatkówka wywodzi się z USA, ale obecnie jest popularna na całym świecie. W siatkówkę grają zarówno mężczyźni, jak i kobiety. Dzieci grają w siatkówkę mniej więcej od wieku gimnazjalnego (10+), a dla młodszych dzieci istnieją uproszczone gry przygotowawcze, zwane mini siatkówką.
Historia
Siatkówka została wynaleziona 9 lutego 1895 roku przez Williama G. Morgan z YMCA w Massachusetts (USA). Celem Morgana było stworzenie bezkontaktowego sportu halowego z minimalnym ryzykiem kontuzji. Pierwotnie nazwany Mintonette, sport ten został nazwany siatkówką od sposobu, w jaki rozgrywano piłki.
Międzynarodowa Federacja Piłki Siatkowej FIVB została założona w 1947 roku, a pierwsze Mistrzostwa Świata odbyły się w 1949 roku w Pradze. Od 1964 roku siatkówka jest częścią programu Igrzysk Olimpijskich. W 1986 roku FIVB przyjęła także odmianę siatkówki plażowej, która stała się częścią programu Igrzysk Olimpijskich w 1996 roku.
Charakterystyka i Zasady gry
W siatkówkę gra się na prostokątnym boisku o wymiarach 18×9 metrów, które podzielone jest na kwadratowe połowy linią środkową, nad którą zawieszona jest siatka o wysokości jednego metra, rozciągnięta tak, że jej górna krawędź przebiega nad ziemią na wysokości 2,43 metra w przypadku meczów mężczyzn lub 2,24 metra w przypadku meczów kobiet. Wokół boiska powinna znajdować się wolna strefa, która musi mieć co najmniej 3 m szerokości z każdej strony. Nad powierzchnią boiska musi znajdować się przynajmniej 7 m wolnej przestrzeni do gry. Na każdej połowie pola gry powinna znajdować się linia ataku 3 m od linii środkowej równoległej do niej, która określa „strefę do przodu” na każdej połowie. Powyżej linii bocznych, pionowo do siatki przymocowane są antenki, które wyznaczają dozwoloną przestrzeń, przez którą może przejść siatka.
Piłka do siatkówki
W siatkówkę gra się okrągłą piłką wykonaną ze skóry lub skóry syntetycznej. Jego obwód wynosi 65-67 cm (tj. średnica ok. 21 cm), waga 260-280 g.
Po każdej stronie siatki gra jedna drużyna złożona z sześciu zawodników, po trzech z przodu i z tyłu. Na początku meczu kapitanowie obu drużyn losują prawo do pierwszego podania lub wyboru strony boiska. Następnie jedna z drużyn rozpocznie grę od podania. Zawodnik drużyny serwującej, który stoi tyłem do kortu, stanie z piłką za linią końcową, odbije ją i prześle nad siatką na stronę przeciwnika uderzeniem ręką lub ramieniem. To sprawia, że piłka jest w grze.
Rozgrywka
Drużyna przeciwna musi nie dopuścić, by piłka dotknęła ziemi i spróbować odegrać ją uderzeniami nad siatką (zawodnicy nie mogą łapać ani rzucać piłki). Czyniąc to, mogą jednak dotknąć piłki nie więcej niż trzy razy, a żaden z zawodników nie może dotknąć piłki dwa razy z rzędu. Jeśli drużynie uda się bezbłędnie odegrać piłkę nad siatką, przeciwnik będzie próbował zrobić to samo. To pojedyncze zagranie trwa do momentu, gdy piłka upadnie na ziemię lub gdy któraś z drużyn popełni inny błąd (patrz niżej).
Drużyna, która nie popełniła błędu, otrzymuje jeden punkt na koniec gry. Jeśli ta drużyna jest drużyną, która rozpoczęła grę od serwu, ten sam zawodnik serwuje ponownie. Jeśli drużyna serwująca przegrała rzut, drużyna przeciwna będzie serwować, ale zanim rozpocznie się gra, drużyna ta przesunie się o jedną pozycję zgodnie z ruchem wskazówek zegara: zawodnik serwujący przesuwa się z prawej strony na środkową, środkowy na lewą itd. Serwującym będzie więc zawodnik, który w poprzednim meczu zajmował prawą przednią pozycję.
Sety
Kiedy jedna z drużyn zdobędzie 25 punktów i w tym samym czasie druga drużyna ma przynajmniej dwa punkty mniej, wygrała jednego seta (jeśli obie drużyny zdobędą 24 punkty, kontynuuj, aż jedna z drużyn zdobędzie dwupunktową przewagę, np. 30:28). W kolejnym secie drużyna, która nie serwowała jako pierwsza w poprzednim secie, rozpoczyna serwowanie. Mecz rozgrywany jest do 3 wygranych setów, jeśli po czwartym secie mecz jest nadal nierozstrzygnięty (2:2 w setach), decydujący piąty set rozgrywany jest tylko do 15 punktów (ale nadal wymaga minimum dwupunktowej różnicy).
Błędy i zagrania zabronione
Wymkończy się, gdy jedna z drużyn popełni błąd i nie zdoła prawidłowo podać piłki do przeciwnika. Ten błąd może wystąpić zwłaszcza w następujących sytuacjach:
- Piłka dotyka podłoża lub przedmiotu znajdującego się poza polem gry lub osoby znajdującej się poza polem gry. Dotyczy to dotykania zewnętrznej strony sieci, anten na sieci, słupków i lin podtrzymujących sieć. (Drużyna, która jako ostatnia dotknęła piłki przed tym momentem przegrywa face-off).
- Piłka dotyka powierzchni boiska. (Drużyna, której połowa została dotknięta – przegrywa).
- Piłka przelatuje całkowicie pod siatką.
- Piłka przelatuje nad siatką poza obszarem lotu wyznaczonym przez anteny (i ich wyimaginowane przedłużenia). Nie może to być błędem, jeśli zawodnik zdoła prawidłowo odegrać piłkę w ten sam sposób (ponownie poza polem przelotu), a jego koledzy z drużyny odegrają ją prawidłowo, tym razem w prawidłowy sposób, do przeciwnika.
- Zawodnicy drużyny dotykają piłki po raz czwarty przed zagraniem do przeciwnika.(*) Jeden zawodnik dotyka piłki dwa razy z rzędu lub piłka dotyka dwóch części ciała zawodnika z rzędu (nie jest błędem, jeśli wielokrotne dotknięcia nastąpią w jednej akcji podczas pierwszego odbicia drużyny). Zawodnik łapie lub rzuca piłkę (trzyma/dotyka ją zbyt długo). Zawodnik dotyka siatki podczas akcji zagrania piłki w pobliżu siatki. Zawodnik przechodzi pod siatką na połowę przeciwnika, przeszkadzając mu w grze, lub przechodzi nad nią stopą tak, że żadna jej część nie dotyka linii środkowej. Zawodnik dotyka piłki powyżej połowy boiska przeciwnika.(*)
- Zawodnik z tylnego rzędu atakuje (tzn. zagrywa piłkę bezpośrednio na połowę boiska przeciwnika, przy czym w momencie kontaktu piłka znajduje się ponad płaszczyzną górnej części siatki) z przedniej strefy (aby kopnięcie było dozwolone, piłka musi odbić się zza linii ataku; może już wpaść do przedniej strefy).
- Zawodnik z tylnego rzędu wykonuje blok lub uczestniczy w zakończonym bloku grupowym (uniemożliwiając przeciwnikowi przedostanie się z piłką nad siatką poprzez zagranie piłki powyżej płaszczyzny górnej siatki).
- Libero (specjalnie wyznaczony zawodnik defensywny, który gra tylko w tylnym rzędzie i nie bierze udziału w serwowaniu) uderza na połowie przeciwnika (wykonuje atakujące uderzenie powyżej poziomu siatki), blokuje, uczestniczy w zakończonym grupowym bloku lub próbuje blokować.
- Zawodnik uderza piłkę całkowicie ponad górną częścią siatki, która została mu podana palcami przez libero w przedniej strefie.
Przypadki oznaczone gwiazdką (*) nie dotyczą bloków: dotknięcia piłki podczas bloku nie wliczają się do dozwolonych trzech uderzeń, ani też jeden zawodnik nie może dotknąć piłki więcej niż raz z rzędu, jeśli pierwsze dotknięcia były częścią bloku. Dozwolone jest również dotknięcie piłki na połowie boiska przeciwnika podczas bloku (ale dopiero po zablokowaniu ofensywnego uderzenia przeciwnika).
Część piłki, która dotknęła ziemi decyduje o tym czy piłka była w grze czy poza grą. Jeśli przynajmniej część piłki dotknie przynajmniej linii wyznaczającej pole gry, to uznaje się, że wpadła ona w pole gry.
Starsze zasady i ewolucja rozgrywek
Zasady gry w siatkówkę ewoluowały z biegiem czasu, a wiele znaczących zmian zasad miało miejsce w 1998 i 2000 roku, na przykład:
- W 1998 roku został wprowadzony libero.
- Do 2000 roku gra toczyła się na zasadzie forfeitów. Jeśli drużyna serwująca przegrała serw, przeciwnik nie otrzymywał punktu, a jedynie prawo do serwowania. Gra toczyła się tylko do 15 punktów. Ta zmiana doprowadziła do większej przewidywalności czasu gry, co jest ważne dla transmisji telewizyjnych.
- Piłka, która dotyka siatki podczas serwu jest ważnym serwem według aktualnych reguł. Przed rokiem 2000 był to błąd podania, który powodował przegraną.
- Do 1998 roku błędem było, gdy piłka dotknęła zawodnika poniżej poziomu podania. Dzisiejsze zasady pozwalają graczom na grę każdą częścią ciała, czyli nawet stopą czy głową.
- Było kilka zmian w zasadach dotyczących dotykania siatki i fauli: od 1935 roku każde dotknięcie siatki jest faulem; od 1997 roku przypadkowe dotknięcie siatki poza grą nie jest faulem; od 2008 do 2015 roku karane jest tylko dotknięcie górnej części siatki.
Przepisy dot. zmiany zawodników
W meczach siatkówki wyczynowej zawodnicy mogą być zastępowani w trakcie gry. Podczas seta drużyna może dokonać zmiany maksymalnie sześć razy i zmiana ta nie może zmienić kolejności na boisku (nawet kolejności serwowania) – zawodnik może wrócić do gry tylko w zastępstwie zawodnika, który pierwotnie go zastąpił. (Libero może być zastąpiony w każdej przerwie w grze i ta zmiana nie wlicza się do liczby zmian).
W siatkówce rekreacyjnej, gdy w grze bierze udział większa liczba zawodników, stosuje się zazwyczaj prostsze zasady, czego najczęstszym przykładem jest „obrót przez ławkę” – po otrzymaniu podania prawy przedni zawodnik nie wykonuje podania, ale przesuwa się na ławkę, a zawodnik z ławki wykonuje podanie.
Rodzaje uderzeń
W siatkówce nie wolno rzucać ani trzymać piłki, dozwolone jest tylko jej uderzanie (volleying). Istnieją trzy podstawowe techniki uderzania: underhand volley (lub digger), w którym zawodnik ma ręce wyciągnięte przed sobą, dłońmi do góry, i zagrywa piłkę płaską powierzchnią przedramion; używa się go głównie jako uderzenia defensywnego, aby odebrać przeciwnikowi jego strzały atakujące (lub serw). Odbicie palcami nad głową, w którym zawodnik miękko zagrywa piłkę zgiętymi palcami rąk nieco powyżej głowy; używa się go głównie do celnych podań. Uderzenie jest potężnym uderzeniem wykonanym przez wymach jednej wyciągniętej ręki ponad i przed głową, używanym do zaatakowania połowy ciała przeciwnika.
Możliwe są również mniej standardowe uderzenia (używane w nagłych wypadkach lub jako atak z zaskoczenia); dozwolona jest każda część ciała (np. kopanie stopami), ale zawsze musi to być chwyt, a gracz nie może trzymać, rzucać, ciągnąć ani podnosić piłki.
Specjalizacje graczy
Zawodnicy zazwyczaj specjalizują się w ofensywie (rozbijaniu) lub blokach, serwowaniu i grze defensywnej. Jednak w momencie serwowania zawodnicy muszą być rozstawieni w określonej kolejności. Zasady zezwalają na użycie jednego wyspecjalizowanego gracza zwanego libero, który może zastąpić każdego gracza z tylnego rzędu w każdej przerwie w grze (a ta zmiana nie wlicza się do limitu zmian) i który jest ograniczony przez zasady do działań czysto defensywnych (patrz wyżej). Zawodnik wyznaczony jako libero musi nosić kolorową koszulkę. Libero gra tylko w tylnym rzędzie i nigdy nie serwuje.
W dzisiejszej topowej siatkówce grająca szóstka składa się najczęściej z jednego podającego (którego zadaniem jest dobre zagranie drugiego uderzenia, podania, które ustawia opcję ataku, szczególnie dla smashera lub wszechstronnego gracza), jednego gracza po przekątnej (lub wszechstronnego gracza, zazwyczaj atakującego z prawej strony, zwanego Głównymi zawodnikami są: zawodnik atakujący z lewej strony (najczęściej z ręki), dwaj smashers (specjaliści od atakowania z lewej strony, zwani blokiem głównym) i dwaj blockers (mający za zadanie blokować zwłaszcza szybkie ataki przeciwnika przez środek), plus libero, który na zmianę z blokersem gra w backcourcie.
Styl gry i taktyka
Pierwsze dotknięcie jest defensywne, musi przechwycić piłkę zagraną przez przeciwnika w jakikolwiek sposób i utrzymać ją w grze. Aby to zrobić, najczęstszą taktyką jest tak zwany digger, gdzie piłka jest zagrywana pod spód, a zawodnik ma obie ręce razem i dotyka piłki płaską częścią przedramienia.
Drugie dotknięcie jest najczęściej grane przez tzw. podającego, często przednio-środkowego zawodnika w siatkówce rekreacyjnej, inaczej zawodnika, który specjalizuje się w tym zagraniu. Celem uderzenia jest przygotowanie się do uderzenia atakującego. Dlatego też najczęściej gra się w nią uderzeniami overhead, kiedy to obie ręce dotykają piłki nad głową jednocześnie z lekko zgiętymi palcami.
Trzecim uderzeniem jest uderzenie ofensywne, w którym najczęściej jeden z zawodników grających z przodu używa precyzyjnego podania do smasha, mocnego uderzenia nad głową wykonanego w wyskoku blisko siatki.
Drużyna broniąca zazwyczaj stosuje bloki, w których dwóch lub trzech zawodników z przodu obok siebie jednocześnie wyskakuje w górę z wyciągniętymi rękami, próbując uniemożliwić przeciwnikowi przeniesienie piłki nad siatką.
Oczywiście, nie każdy set wygląda dokładnie tak samo; bardzo ważną częścią taktyki w siatkówce jest element zaskoczenia, więc czasami podający po prostu udaje podanie, aby odwrócić uwagę blokujących, a następnie zaskakujące uderzenie (drybling) posyła piłkę tuż nad siatką.
Warianty i odmiany siatkówki
Istnieje kilka wariantów siatkówki oraz inne sporty, które mają wiele podobieństw do siatkówki:
Siatkarskie pary podwójne (debel)
W debla siatkarskiego gra się w parach na połowie zwykłego boiska. Rozgrywane są kategorie męskie i żeńskie, a szczególną popularnością cieszą się miksty. Zasady są praktycznie identyczne jak w zwykłej siatkówce, a główne zmiany są następujące:
- wielkość kortu i liczba graczy (2 vs. 2)
- gra odbywa się bez anten
- bloki są liczone jako dotknięcia piłki
Siatkówka plażowa
Siatkówka plażowa (beach volleyball) to odmiana siatkówki rozgrywana na mniejszym, piaszczystym boisku, w której drużyny składają się tylko z dwóch zawodników po każdej stronie. Miękki piasek pozwala na grę w obronie, która na twardej nawierzchni byłaby niebezpieczna, co czyni siatkówkę plażową bardzo atrakcyjną dla widzów (nie wspominając o tym, że zawodnicy zazwyczaj grają w strojach kąpielowych, a nie w koszulkach). Dla profesjonalistów istnieją dwie główne organizacje, CEV i FIVB, które zapewniają siatkarzom plażowym turnieje na całym świecie. W dzisiejszych czasach siatkówka plażowa jest coraz bardziej rozpowszechnionym sportem. Gra się w nią nie tylko w ciepłe letnie dni, ale teraz także na krytych arenach na całym świecie. Zasady są praktycznie identyczne jak w zwykłej siatkówce, a zmiany są głównie następujące:
- wielkość kortu i liczba graczy
- bloki są liczone jako dotknięcia piłki
Siatkówka mieszana
W siatkówkę mieszaną grają zazwyczaj tylko mężczyźni lub tylko kobiety. Istnieje specjalnie zmodyfikowana wersja zasad dla drużyn mieszanych, zgodnie z którą:
- W drużynie muszą być co najmniej dwie kobiety
- Kobiety zazwyczaj grają w grę podającą
- Ta kategoria jest określana jako 4+2 (4 mężczyzn + 2 kobiety) lub 3+3.
Mini siatkówka
Gra, która upraszcza i modyfikuje zasady klasycznej siatkówki sześcioosobowej tak, aby mogły w nią grać dzieci w drużynach od 2 do 4 zawodników. Przeznaczony jest dla dzieci z pierwszej klasy szkoły podstawowej. Kort ma 4,5-6 m szerokości i 9-12 m długości i jest przedzielony siatką, której górna krawędź znajduje się na wysokości 1,9-2 m. Jest to dyscyplina sportowa, która jest promowana i uznawana przez FIVB. Różne grupy wiekowe mają swoje specjalne zasady, których stopień trudności rośnie wprost proporcjonalnie do wieku i umiejętności dzieci. Kolory określają poziom zaawansowania i trudności każdego z wariantów mini siatkówki.