Capoeira jest brazylijską sztuką walki zawierającą elementy akrobatyki i tańca, której towarzyszy muzyka. Kolebką capoeiry jest brazylijski region Bahia, tradycyjnie rolniczy teren, na który w przeszłości negatywnie wpłynął masowy import afrykańskich niewolników. Capoeira jest uważana za jeden z najważniejszych fenomenów rdzennej afrykańskiej – a zwłaszcza angolskiej – tradycji kulturowej i rezultat późniejszej syntezy kultur afrykańskich, rdzennie brazylijskich i rozszerzonych europejskich na terytorium Brazylii.
Dzięki procesom globalizacji capoeira doświadczyła ogromnej ekspansji niemal na całym świecie. Zyskała niezwykłą popularność mniej więcej od lat 70-tych.
Kontekst historyczny
Historia Capoeiry jest związana z historią niewolnictwa w Brazylii. Od XVI wieku Portugalia znacznie rozszerzyła niewolnictwo w swoich koloniach, a niewolnicy pochodzili głównie z Afryki Zachodniej i Środkowej. Brazylia, ze swoim ogromnym terytorium, była głównym celem afrykańskich niewolników – 38,5% wszystkich niewolników wysłanych na statkach przez Ocean Atlantycki trafiło do Brazylii.
Capoeira ma długą i kontrowersyjną historię, ponieważ w czasach kolonialnych dokumentacja historyczna w Brazylii była bardzo skąpa. Dowody, badania i tradycje ustne nie pozostawiają wątpliwości co do jego pochodzenia.
W XVI wieku Portugalia była jednym z największych imperiów kolonialnych na świecie. W brazylijskiej kolonii Portugalczycy, podobnie jak inni europejscy kolonizatorzy postanowili wykorzystać niewolnictwo, aby pokryć niedobory siły roboczej. Koloniści najpierw próbowali zniewolić brazylijskich tubylców. Szybko okazało się jednak, że nie będzie to możliwe z wielu powodów. Rozwiązaniem był transport niewolników z Afryki.
W pierwszym wieku głównym zajęciem ekonomicznym w koloniach była uprawa i przetwórstwo trzciny cukrowej. Portugalscy koloniści stworzyli wielkie farmy trzciny cukrowej zwane „engenhos”, które w dużym stopniu wykorzystywały niewolników. Niewolnicy żyli w nieludzkich i poniżających warunkach, byli zmuszani do ciężkiej pracy i często karani fizycznie za drobne przewinienia.
Chociaż niewolnicy przeważali liczebnie nad portugalskimi kolonistami, brak broni, prawa kolonialne, nieporozumienia między niewolnikami pochodzącymi z różnych plemion afrykańskich oraz brak informacji o ziemi i jej otoczeniu zazwyczaj zniechęcały niewolników do idei buntu.
Początki Capoeiry
To właśnie w tym środowisku zaczęła się rozwijać capoeira. Był czymś więcej niż tylko stylem walki, został stworzony jako nadzieja na przetrwanie, jako narzędzie, dzięki któremu zbiegli niewolnicy mogli przetrwać na wrogim terytorium i bronić się przed tzw. capitães-do-mato, kolonialnymi agentami, którzy byli odpowiedzialni za wyszukiwanie zbiegów. Ci ostatni byli zawsze uzbrojeni.
Istotą capoeiry była obrona bez broni przed złodziejami kurczaków, gwałcicielami, rabusiami i handlarzami niewolników. Od 1707 roku jest ona zakazana. Niewolnicy nadal praktykowali go pod przykrywką „tańca wojennego”.
Od 1808 roku brazylijska klasa rządząca mocno rozprawiła się z tą sztuką walki i była niezwykle brutalna wobec capoeiristas. W 1825 roku zaszło to tak daleko, że kolorowi niewolnicy, nawet jeśli tylko stali na rogu ulicy, gwiżdżąc lub próbując wydawać jakikolwiek dźwięk, byli uważani za przejaw zakazanej capoeiry i surowo się z nimi rozprawiano.
Pomimo tych historycznych wydarzeń, od 1972 roku capoeira ponownie stała się uznaną sztuką walki w Brazylii. Stał się popularny, otrzymał twarde reguły i dziś jest drugim po piłce nożnej najpopularniejszym brazylijskim sportem.
Quilombos
Wkrótce kilka grup afrykańskich niewolników zebrało się razem, tworząc tzw. Quilombos, czyli prymitywne osady położone daleko i w trudno dostępnych miejscach. Po skromnych początkach, niektóre Quilombos zaczęły się rozwijać przyciągając coraz więcej zbiegłych niewolników, brazylijskich tubylców, ale także Europejczyków, którzy uciekali przed prawem lub byli oskarżani o katolicki ekstremizm. W pewnym momencie Quilombos stali się prawdziwie niezależnym wielonarodowym państwem.
Codzienne życie Quilombos dawało wolność i możliwość zachowania tradycyjnej kultury, która została utracona na rzecz kolonialnej opresji. W tej wielonarodowej wspólnocie nieustannie zagrożonej przez portugalskich żołnierzy, Capoeira, powierzchowne narzędzie przetrwania, ewoluowała w sztukę walki nastawioną na wojnę.
Największym quilombo było Quilombo dos Palmares, składające się z wielu wiosek zamieszkałych w większości przez afrykańskich niewolników, ale także przez inne grupy etniczne i potrzebowało ponad wieku, aby się obronić, często przed przeważającymi liczebnie atakami kolonialnymi. To quilombo oparło się co najmniej 24 małym atakom i 18 dużym najazdom kolonialnym. Portugalscy żołnierze mówili czasem, że trudno jest złapać wojownika quilombo, ponieważ bronią się oni za pomocą dziwnych technik walki. Gubernator prowincji oświadczył, że „trudniej jest pokonać wojownika quilombos niż holenderskiego najeźdźcę.”
Urbanizacja
Sytuacja w kolonii zaczęła się zmieniać, kiedy książę i przyszły król Jan VI, wraz z całym dworem portugalskim, uciekł do Brazylii w 1808 roku, aby uniknąć inwazji wojsk napoleońskich na Portugalię. Kolonia, do tej pory będąca jedynie źródłem zasobów naturalnych, zaczęła się wreszcie rozwijać jako naród. Portugalski monopol ostatecznie się skończył, gdy Brazylia zaczęła handlować z innymi krajami. Miasta zyskiwały na znaczeniu, a Brazylijczycy mogli wreszcie uzyskać pozwolenie na wytwarzanie produktów importowanych z Portugalii, takich jak szkło.
Brazylijska klasa rządząca mocno rozprawiła się z tą sztuką walki i była niezwykle brutalna wobec kapoeirystów. Od 1825 roku kolorowi niewolnicy byli w takiej sytuacji, że nawet gwizdanie, stanie na rogu ulicy czy wydawanie jakichkolwiek dźwięków było uważane za przejaw zakazanej capoeiry i bardzo surowo karane.
Pomimo tych burzliwych wydarzeń historycznych, od 1972 roku capoeira ponownie stała się, dzięki stanowi Brazylii, uznaną sztuką walki. Stał się popularny, otrzymał twarde reguły i stał się drugim najpopularniejszym sportem w Brazylii po piłce nożnej.
Wśród współczesnych pionierów capoeiry jest Lateef Crowder.
Podstawowe elementy walki
Capoeira ma trzy podstawowe elementy: muzykę, śpiew i ruch. Nie jest to klasyczny kontaktowy sport walki, ale raczej taniec, podczas którego odbywa się fikcyjna walka. Walczący są zazwyczaj ubrani w białe stroje. Walka najczęściej odbywa się w parach i nazywana jest grą. Grze towarzyszy prosty instrument strunowy zwany berimbau, który ma kształt smyczka z jedną struną.
W ten sposób ustala się rytm walki, a zawodnicy dostosowują się do niego. Często rytm jest również ustalany za pomocą bębnów lub tamburynów. Publiczność tworzy krąg, zwany rodu i śpiewa lub klaszcze podczas walki. Ruchy wojowników-tancerzy nie są dokładnie określone, powinny być nieprzewidywalne. Podstawowy ruch nazywany jest ginga (lub półtam); jest to rytmiczny system kroków, które pozwalają wojownikowi płynnie i szybko zmieniać pozycję i środek ciężkości. Z różnych pozycji może on wtedy wykonać niespodziewane wypady na przeciwnika, kopnięcia, salta, upadki i skoki lub odwrotnie – wycofać się w bezpieczne miejsce. Atak jest często wykonywany nogami, podczas gdy ręce są używane bardziej do obrony lub do utrzymania równowagi.
Niektóre terminy
- aluno – uczeń capoeira
- ataque – ruch ofensywny
- batizado – ceremonia wejścia do capoeira
- troca de cordas – uroczyste nadanie stopni technicznych (pasów)
- cocorinha – kucanie
- ginga – podstawowy ruch capoeiry, praca nóg
- golpe – uderzenie, atak
- jogar – wojownik
- jogo – gra, walka dwóch kapojarzy
- roda – miejsce na capoeira, krąg capoeiristas, w centrum którego rozgrywa się joga
- berimbau – podstawowy instrument muzyczny w capoeira
- atabaque – duży bęben, tylko jeden w rodzajuau grande – wielka gwiazda
- agogo – kolejne narzędzie złożone z dwóch orzechów kokosowych
- pandeiro – tamburyn
Capoeira jako sport
Capoeira została uznana za oficjalny sport narodowy Brazylii w 1972 roku i stopniowo rozprzestrzeniła się na cały świat. Powstało wiele stowarzyszeń, szkół i ośrodków szkoleniowych, organizowane są konkursy, festiwale i pokazy. Istnieje kilka gałęzi capoeiry, m.in. tzw. capoeira regionalna (kładzie nacisk na dynamikę, przebojowość i szybkość zmiany pozycji; charakteryzuje się też dużą liczbą zmiennych kopnięć i elementów akrobatycznych o różnym stopniu trudności) czy capoeira angola (kładzie nacisk na różnorodność ruchów tanecznych z wykorzystaniem kopnięć w środek ciała).
Brazylijskie Stowarzyszenie Capoeira Abadá powstało w 1988 roku i z ponad 50.000 członków jest największą i najbardziej szanowaną organizacją capoeira na świecie.