Narciarstwo to sport zimowy polegający na przemieszczaniu się po śniegu za pomocą nart przymocowanych do butów za pomocą wiązań narciarskich. Snowboard, czyli szersza deska, do której przymocowane są obie stopy, jest dziś używany także jako alternatywa nart.
Narciarstwo było pierwotnie wykorzystywane do transportu, ale w XX wieku stopniowo stało się przede wszystkim aktywnością sportową i rekreacyjną. Narciarstwo jest reprezentowane na Zimowych Igrzyskach Olimpijskich przez wiele dyscyplin.
Początki korzystania z nart
Narciarstwo wyewoluowało z różnych form poruszania się po śniegu, szczególnie z chodzenia na rakietach śnieżnych. Oznaki istnienia czegoś, co można by określić jako początki narciarstwa istnieją na rysunkach pochodzących sprzed około 4000-4500 lat. Przykładem może być Rödöy w Norwegii. Podobnie stare pozostałości po nartach zostały znalezione w Hoting w Szwecji. Pierwotnie strugane drewniane deski służyły jedynie do przemieszczania się na śniegu, a sport i rekreacja pojawiły się znacznie później. Dzisiejsza koncepcja ma swoje początki w XIX wieku, kiedy to Nora Sondre Norheim (nazywana ojcem nowoczesnego narciarstwa) został uznany za wynalazcę wiązań, które pozwalały narciarzom skręcać podczas zjazdu. Ten styl i odpowiadający mu typ wiązania, w którym tylko palce są przymocowane do narty, nazywany jest wiązaniem telemarkowym. Nazwa pochodzi od norweskiego okręgu Telemark, w którym mieszkał Norheim.
Narciarstwo zjazdowe jest młodsze i w przeciwieństwie do biegowego (spacerowego) powstało jako rodzaj zimowej zabawy. Jednym z twórców narciarstwa zjazdowego był Czechosłowak Matyáš Žďárský. Wynalazł on zmodyfikowany typ wiązania, w którym narta jest mocniej związana z butem, co pozwala na łatwiejsze skręcanie. Skoki narciarskie są również stare, podczas gdy najmłodsze są różne dyscypliny narciarstwa akrobatycznego.
W 1924 roku powstała Międzynarodowa Federacja Narciarska (FIS). W 1936 roku narciarstwo zjazdowe po raz pierwszy pojawiło się w programie Igrzysk Olimpijskich. W 1967 roku powstał coroczny Puchar Świata w Narciarstwie Alpejskim.
Rakiety śnieżna prekursorem narciarstwa
Zalążkiem dzisiejszych nart były rakiety śnieżne. Rakiety śnieżne zostały zaprojektowane tak by chronić stopę i zwiększać jej powierzchnię, co ułatwia chodzenie po śniegu, ale także po mokradłach i błotnistym terenie. Używanie rakiet śnieżnych przez ludy nordyckie i wysokogórskie jest utrwalone w materiałach etnograficznych. Istnieją również wzmianki literackie z późniejszego okresu, począwszy od IV wieku p.n.e. Strabo podaje również, że ludy kaukaskie używały sandałów z okrągłymi podeszwami i malowanymi drewnianymi deskami, aby ułatwić sobie poruszanie się po śniegu. Alanowie, członkowie innego ludu kaukaskiego używali rakiet śnieżnych, by przebić się przez armię bizantyjską, która w 710 roku przemaszerowała przez Kaukaz.
Rakiety śnieżne przeszły znaczącą transformację w północnych regionach Europy i Azji. Stały się one dłuższe i węższe umożliwiając nie tylko chodzenie, ale także szybsze ślizganie się po śniegu. Wykonane były głównie z drewna, a ich forma zachowała się w prehistorycznych rzeźbach i malowidłach naskalnych. Jednymi z najstarszych są malowidła z wyspy Rödöy (Norwegia) pochodzące z około 4000 roku p.n.e., a także ze wschodniego brzegu jeziora Ładoga (północno-zachodnia Rosja) i zachodniego brzegu Morza Białego (północna Rosja, w pobliżu Finlandii). Oba rosyjskie malowidła naskalne pochodzą z 500 roku p.n.e. Znane są również znaleziska archeologiczne nart ozdobionych rycinami przedstawiającymi zwierzęta co sugeruje, że narty były używane do polowań. Używanie nart do polowań jest także udokumentowane w pismach chińskich (VII-X w.) i mongolskich (XIV w.), w których zapisane są relacje Kirgizów i Jakutów. Jakuci używali też nart do transportu upolowanej zwierzyny.
Nordyckie korzenie narciarstwa
Od XVI wieku zachowało się wiele pisemnych wzmianek o narciarstwie ze Skandynawii, Rosji, Polski, Chin, Korei i Japonii. Jednak najważniejszym pismem dotyczącym narodów nordyckich i narciarstwa jest dzieło Olafa Magnusa, szwedzkiego arcybiskupa Uppsali (Szwecja, ok. 80 km na północ od Sztokholmu). Magnus napisał swoją Historię ludów nordyckich (1555) na wygnaniu z powodów kościelnych, jak na ironię w Rzymie. To pismo było pierwszym wprowadzeniem Europejczyków w historię i życie ludów nordyckich. Tekst książki uzupełniony jest także licznymi drzeworytami. Choć okres ten uważany jest za przedsportowy w odniesieniu do narciarstwa, to Magnus dokumentuje już wyścigi i zawody narciarskie wśród ludu i królów – np. Olafa Tryggvesona i Henninga Aslaksena.
Do czego służyły kiedyś narty
Oprócz polowań i zwykłego transportu ludzi i ładunków, narty były używane także do celów militarnych. Najwcześniejsze doniesienia o wojnie narciarskiej pomiędzy Szwecją i Danią pochodzą z około 1200 roku. Narciarstwo wojskowe, jak wiele innych sportów, było pomostem do narciarstwa sportowego jakie znamy dzisiaj. Od XVI wieku wiele uwagi poświęca się w Norwegii narciarstwu wojskowemu. Obowiązkowe szkolenie narciarskie w norweskiej armii datuje się od XVIII wieku. Szkolenie obejmowało zawody w narciarstwie zjazdowym, biegowym, skoki narciarskie oraz strzelanie podczas jazdy.
Jednak od początku XIX wieku zawody wojskowe stały się mniej popularne. Zastąpiły je zawody narciarskie, które pojawiły się w Dolinie Telemarku w połowie XIX wieku. Zawody narciarskie Telemark odbywały się jako festiwale ludowe, na które stopniowo przybywało coraz więcej ludzi, aż urosły do rangi wielkich wydarzeń w południowej Norwegii. Dlatego narciarstwo w Telemarku można uznać za początek nowoczesnego narciarstwa.
Inne kraje Europy z historią narciarstwa
Tak jak bogate są relacje narciarskie ze Skandynawii, tak samo ubogie są te z reszty Europy. Sporadyczne wzmianki o nartach pochodzą z Anglii, gdzie narty były używane od XVI wieku w Devonshire oraz z dzisiejszej Słowenii, gdzie narty są udokumentowane od XVII wieku. W Słowenii narty były używane przez chłopów, którzy podobno świetnie na nich jeździli. Narty były używane do normalnego transportu aż do 1942 roku, kiedy to miejscowi zostali zmuszeni do oddania ich władzom okupacyjnym. To słoweńskie narciarstwo było wyjątkowe w swojej odrębności. W Alpach odnotowano w tym czasie jedynie użycie rakiet śnieżnych.
Rodzaje nart w zależności od regiony
W tej długiej historii narty nie zmieniły się zbytnio. Na różnych obszarach używano różnych rodzajów nart. Można wyraźnie wyróżnić trzy typy:
- a) Nordycki, który zachował się jako skamielina z torfowisk, charakteryzuje się nierówną długością nart. Krótsza z nich była pokryta skórą i służyła do odbijania się, dłuższa do zjeżdżania. Skamieniałości nart nordyckich (3500 – 4500 lat) można zobaczyć w muzeach w Oslo, Sztokholmie, Helsinkach i innych miejscach.
- b) Syberyjskie, które były krótsze (do 180 cm) i obie były pokryte skórą, więc były to narty typowo użytkowe. Używano ich na Syberii i w północnej Skandynawii.
- c) Południowe: te narty były krótkie (około 110-150 cm), nie były zaokrąglone z tyłu, a ich powierzchnia była gładka. Były one używane głównie w Rosji na zachód od Uralu oraz w dzisiejszej południowej Finlandii i Szwecji.
W typologii dawnych nart wymienia się także narty błotne z południowej Szwecji.
Do XIX wieku do nart używano tylko jednego długiego kija. Służyła do podpierania się podczas jazdy i skręcania, do hamowania i jako broń. Dopiero Telemarkowie zaczęli używać dwóch kijów, co wiązało się ze sportowym wykorzystaniem nart.
Sportowe zastosowanie nart
Okres sportowego wykorzystania nart rozpoczyna się w połowie XIX wieku. Według historyków dokładnie w 1843 roku, kiedy to w norweskim Trömso zorganizowano pierwsze duże wyścigi. Uważa się, że narodzinami narciarstwa sportowego jest przeprawa Norwega Fridtjofa Nansena przez Grenlandię w 1888 roku.
Za kolebkę narciarstwa sportowego uważa się Norwegię nie tylko ze względu na zawody, ale przede wszystkim dzięki mieszkańcom Telemarku (dolina w południowej Norwegii, około 100 km na południowy zachód od Oslo), którzy prezentowali swoje umiejętności podczas regularnych zawodów. Telemarkowcy byli pierwszymi, którzy potrafili jeździć na nartach w pozycji pionowej. Sterowali oni swoimi nartami za pomocą dwóch kijków i ruchu nóg. Rozwinęli dwa sposoby skręcania – kristianię i telemark (dzisiejsze narty carvingowe). W Telemarku narty zostały przystosowane przez nacięcia boczne.
Szkoła norwerska narciarstwa
Doświadczenia norweskie z XIX wieku podsumowuje podręcznik opublikowany przez Werhelanda, a następnie rozwija je tak zwana „Szkoła Norweska” założona przez słynnego kierowcę wyścigowego Norheima. Norweskie narciarstwo rozprzestrzeniło się nie tylko w Europie, ale także w Ameryce i Australii. Zawdzięczamy to między innymi norweskiemu polarnikowi Fridtjofowi Nansenowi, który w 1888 roku przemierzył Grenlandię na nartach i napisał o swojej podróży w swojej książce:
„Nic nie wzmacnia mięśni i nie czyni całego ciała silnym i mobilnym, nic nie wzmacnia woli i nie odświeża ducha tak doskonale jak jazda na nartach. Rozwija nie tylko ciało, ale i duszę.”
Popularne już wcześniej wśród alpinistów Alpy stały się najważniejszym europejskim ośrodkiem narciarskim. W Alpach rozwinęły się także inne szkoły. Jeśli chodzi o narciarstwo carvingowe, znacząca jest szkoła Lilienfield Mathiasa Zdarsky’ego, który jak twierdzą Příbramský i Štrobl, dostrzegł wpływ carvingu telemarkowego na skręty.
Techniki wyczynowe
Ewolucja techniki została oczywiście zdeterminowana przez narciarstwo wyczynowe. Austriak Josef Stiegler wzniósł się na szczyt narciarskiego świata dzięki udoskonalonej technice łuku slalomowego, opartej na odmiennej pracy kończyn z przyspieszeniem przejścia między łukami opartym na kroku. Technika ta została rozwinięta przez Jean-Claude’a Killy’ego. Włoch Gustav Thöni próbował zmniejszyć udział poślizgu w fazie łuku.
Osiągnął to poprzez zwiększenie ruchu pionowego i poziomego. Pojawia się również zakończenie łuku na wewnętrznej narcie. Kolejną gwiazdą narciarstwa był Ingemar Stenmark, który w swoim czasie eksperymentował z szerszym czubkiem narty. W 1984 roku wygrał slalom równoległy na nartach Elan z bocznym ścięciem. Jego technika była być może najlepsza z możliwych, biorąc pod uwagę ówczesne możliwości techniczne.
Ewolucja mijania chorągiewek
Ważnym kamieniem milowym dla rozwoju techniki z minimalnym poślizgiem było wprowadzenie przegubowych kijków w zawodach narciarstwa alpejskiego (1984). Do tej pory zawodnicy slalomowi popychali tyczkę wyciągniętym wewnętrznym ramieniem. Kij przesuwa się po ramieniu od dłoni do barku i za zawodnikiem. Przy przegubowych drążkach zawodnicy zaczęli odpychać drążek wewnętrzną stroną biodra, uda i goleni. Obecnie odpychają się od drążka zewnętrznym uderzeniem dłoni i wewnętrznym piszczeli. Ta technika pozwoliła na skrócenie drogi środka ciężkości i przyczyniła się do zmniejszenia ruchów pionowych. Mniej więcej w tym samym czasie wprowadzono zawody w slalomie gigancie (Mistrzostwa Świata w Crans Montana 1985), które również przyczyniły się do rozwoju krzywej cięcia.
Popularyzacja nart carvingowych
Snowboarding również mocno wpisał się w ten rozwój. Szczególnie po wycięciu bocznych krawędzi, na których mniej wyszkoleni zawodnicy wykonywali pochylenia prawie bez poślizgów. W tym czasie na rynku były już dostępne narty z wycięciami (Elan Parabolic, a od 1991 roku Kneissl Ergo), a w latach 90-tych odcisnęły one swoje piętno na zawodach weteranów i juniorów. Narty carvingowe zostały po raz pierwszy użyte w Pucharze Świata w slalomie gigancie kobiet. Męska elita była bardzo ostrożna w przyjmowaniu nart carvingowych. Nawet na początku sezonu 1999/2000, kiedy cała czołówka kobiet używała nart carvingowych, męskie narty slalomowe i slalomowe skłaniały się ku mniej ciętym modelom.