Biegi na orientację to sport oparty na umiejętności poruszania się w terenie za pomocą mapy i kompasu. Uczestnicy otrzymują na starcie mapę, zwykle terenu, którego nie znają. Na mapie zaznaczone są punkty kontrolne, które uczestnicy muszą odnaleźć w określonej kolejności. Biegi na orientację to sport, w którym zawodnicy kolejno obiegają wszystkie punkty kontrolne na trasie w jak najkrótszym czasie. Trasy są przygotowane w różnych stopniach trudności i długości oraz podzielone na tzw. kategorie w zależności od płci i wieku zawodników, np. K-35 (kobiety powyżej 35 roku życia) lub M-18 (mężczyźni poniżej 18 roku życia). Kategorie otwarte dla wszystkich bez względu na wiek to K21 i M21. W przypadku wyścigów międzynarodowych kategorie oznaczone są jako M i W (mężczyźni, kobiety).
Bieg na orientację należy do rodziny sportów na orientację, do której zalicza się także biegi narciarskie, MTBO (zawody rowerów górskich) i Trail orienteering (biegi na orientację precyzyjną).
Punkty kontrolne w BnA
Wyścig ma zazwyczaj określoną kolejność w jakiej należy pokonywać punkty kontrolne, ale istnieje też możliwość pokonywania punktów w dowolnej kolejności (tzw. free-order). Nieco innym wariantem jest „scorelauf”, w którym zawodnicy mają określony limit czasu, podczas którego starają się obejść jak najwięcej punktów na mapie. Kontrole mogą mieć różną wartość punktową w zależności od trudności lub odległości od startu. Za każdą minutę ponad limit czasu zawodnikowi odejmuje się określoną liczbę punktów. Zawodnik z największą liczbą punktów lub czasem wygrywa.
Bieg w parku lub mieście
Nowym zjawiskiem jest tzw. parkowy sprint na orientację, który zwykle odbywa się w parkach lub podobnych terenach zielonych oraz na osiedlach mieszkaniowych. Ten rodzaj biegu na orientację jest znacznie krótszy od klasycznego biegu na orientację (trwa 12-20 minut) i w znacznie większym stopniu polega na precyzyjnej orientacji, szybkości i szybkim podejmowaniu decyzji.
Sukces w BnO w kategoriach profesjonalnych zależy nie tylko od doskonałej sprawności fizycznej i szybkości biegu, ale także od wyboru najszybszej trasy (procedury) pomiędzy kontrolami. (Kontrole są takie same dla wszystkich zawodników w danej kategorii (uwaga: chyba że są „oznaczone kolorami”), ale procedury mogą się bardzo różnić pomiędzy zawodnikami).
Mistrzostwa Świata w biegu na orientację odbywają się co roku (do 2002 roku co dwa lata). Pierwsze Mistrzostwa Świata w BnO odbyły się w 1966 roku.
Podobnym sportem jest Radio Orienteering. Zasada działania jest podobna do biegu na orientację z tą różnicą, że zawodnik lokalizuje w terenie punkt kontrolny za pomocą odbiornika radiowego z anteną kierunkową. Każdy punkt kontrolny nadaje swój znak identyfikacyjny na ustalonej częstotliwości.
Biegi na orientację na świecie
Kolebką biegów na orientację jest Skandynawia, która ma idealne warunki do uprawiania biegów na orientację – rozległe lasy i trudny do pokonania teren. Pierwszy wyścig BnA odbył się 31 października 1897 roku w Oslo w Norwegii. W biegu wzięło udział 8 mężczyzn, którzy rywalizowali na trasie 10,5 km z 3 punktami kontrolnymi. Czas zwycięzcy wyniósł 1:41:07. Stopniowo rozprzestrzenił się na Szwecję i Finlandię, gdzie w pierwszej połowie XX wieku powstały narodowe federacje, systemy współzawodnictwa itp. W drugiej połowie XX wieku zaczął się rozprzestrzeniać na inne części Europy i świata.
Dziś około 1 milion osób na całym świecie jest zaangażowanych w biegi na orientację. W 68 krajach zarejestrowanych jest ponad 350 000 zawodników w ponad 4000 klubach. Ma swoje siedziby głównie w Europie, ale poza nią jest najbardziej rozpowszechniony w USA, Kanadzie, Australii i Japonii. Obecnie stara się mocniej zaistnieć w Chinach – zwłaszcza na uniwersytetach.
Biegi na orientację i olimpiada
Chociaż biegi na orientację stały się oficjalnym sportem na Światowych Igrzyskach Olimpijskich już w 2001 roku i są także sportem na Letniej Olimpiadzie Niesłyszących, wysiłki zmierzające do włączenia biegów na orientację do Igrzysk Olimpijskich pozostają jak dotąd bezskuteczne. Trzeba przyznać, że bieg zazwyczaj odbywa się z dala od stolicy, czas trwania zawodów jest dłuższy niż większości innych imprez indywidualnych, a sport ten nie jest zbyt atrakcyjny dla telewidzów (ale powoli się to zmienia dzięki technologii TracTrac, która wykorzystuje GPS do rejestrowania położenia biegacza w terenie i transmituje je na ekran. Możliwe jest więc śledzenie ruchów biegacza na trasie w czasie rzeczywistym). Imprezy, które mogłyby spełnić wymagania BnA, to parkowe biegi na orientację, micro-O i short track.
Z dużym prawdopodobieństwem sprint walking na orientację mógłby zostać włączony do programu Igrzysk Olimpijskich. Ta dyscyplina staje się coraz bardziej popularna na całym świecie i może być również bardzo atrakcyjna dla widzów.
Z okazji XVII Zimowych Igrzysk Olimpijskich w Nagano, w Sugadaira Kögen w Japonii odbył się międzynarodowy festiwal kulturalny, w którym uwzględniono również narciarskie biegi na orientację. Następnie IOF złożyła petycję do Komisji Programowej Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego w 2002 roku o włączenie narciarskich biegów na orientację do Zimowych Igrzysk Olimpijskich w 2006 roku, uzasadniając to tym, że mogłyby się one odbyć w tym samym miejscu co zawody biathlonowe.
Jednak w formalnym zaleceniu komisja zwróciła uwagę na brak międzynarodowej reprezentacji tego sportu (rywalizują w nim głównie kraje skandynawskie), bariery dla komentatorów i widzów uniemożliwiające łatwe oglądanie zawodów oraz potrzebę wydatków na nową technologię i system wyników. 28 listopada 2006 roku Komitet Wykonawczy Komisji Programowej podjął decyzję o nieuwzględnianiu narciarskich biegów na orientację wraz z innymi sportami w procesie weryfikacji.
Międzynarodowa Federacja Biegów na Orientację (IOF)
International Orienteering Federation (IOF) jest ciałem patronackim dla narodowych federacji i ich członków. Została założona w 1961 roku w stolicy Danii, Kopenhadze. Wśród dziesięciu członków założycieli była Czechosłowacja, z ramienia której dr Miroslav Hlaváček został wybrany do pierwszego prezydium. Pozostałymi członkami założycielami były: Bułgaria, Dania, Finlandia, Węgry, Niemcy Wschodnie, Niemcy Zachodnie, Norwegia, Szwajcaria i Szwecja. W Polsce do IOP należy nasz Polski Związek Orientacji Sportowej – PZOS.
Najwyższym organem IOF jest Kongres, który odbywa się w odstępach dwuletnich podczas MŚ. Kongres składa się z przedstawicieli stowarzyszeń narodowych, gdzie każdy kraj ma jeden głos. Federacja jest następnie kierowana przez Prezydium (Radę IOF) – na czele którego stoi prezydent, trzech wiceprezydentów i siedmiu innych członków zwyczajnych.
Lista członków Prezydium IOF
- Leho Haldna (EST), Przewodniczący
- Astrid Waaler Kaas (NOR), Pierwsza Wiceprzewodnicząca
- Michael Dowling (AUS), wiceprzewodniczący
- Tatiana Kalenderoglu (RUS), Wiceprzewodnicząca
- Vincent Frey (FRA)
- Owe Fredholm (SWE)
- Hannu Kottonen (FIN)
- Nik Suter (SUI)
- Dusan Vystavel (CZE)
- Ting-wang 'Dominic’ Yue (HKG)
- Laszlo Zentai (HUN)
Rodzaje biegów na orientację
Bieg ma na celu sprawdzenie sprawności fizycznej i umiejętności poruszania się na orientację. Trudność trasy biegu na orientację i jej długość muszą odpowiadać poziomowi sprawności i wiekowi danej kategorii. Rozmieszczenie punktów kontrolnych i ogólny projekt trasy muszą wykluczać rolę przypadku.
Długość trasy różni się w zależności od rodzaju terenu, typu wyścigu i kategorii. Dla zwykłych rodzajów wyścigów indywidualnych czasy zwycięzców w każdej kategorii powinny być w przybliżeniu takie, jak w następujących zasadach:
| Kategoria | Sprint | Krótki BnA | Klasyczny BnA |
| MK14 i młodsi | 10-15 | 20-30 | 20-40 |
| MK16, MK18 | 12-15 | 20-30 | 35–70 |
| MK20, MK21 | 12-15 | 30-40 | 50-100 |
| MK35 i starsi | 12-15 | 30-40 | 35–80 |
Biegi na orientację są podzielone według następujących aspektów
W zależności od pory dnia, w której odbywa się wyścig:
- Wyścig dzienny musi być przeprowadzony w świetle dziennym. Pierwszy zawodnik może wystartować nie wcześniej niż 1 godzinę po wschodzie słońca. Ostatni zawodnik tak, by od momentu jego startu limit czasu wygasa nie później niż 1 godzinę przed zachodem słońca.
- Wyścig nocny musi odbyć się w ciemności. Pierwszy zawodnik może wystartować nie wcześniej niż 1 godzinę po zachodzie słońca. Ostatni zawodnik tak, by limit czasu upłynął od startu limit czasu przed 1 godziną przed wschodem słońca.
- Bieg łączony, który przechodzi z dnia na noc lub odwrotnie.
W zależności od liczby zawodników:
- wyścig indywidualny – zawodnicy rywalizują niezależnie od siebie
- bieg sztafetowy – drużyny składające się z dwóch lub więcej zawodników rywalizują w drużynach sztafetowych
Zgodnie z planem czasowym
- pojedynczy wyścig, w którym występ zawodnika odbywa się w jednym nieprzerwanym czasie
- wyścig etapowy, składający się z kilku etapów następujących po sobie w krótszym czasie tworząc pojedynczy wyścig z pojedynczymi wynikami ogólnymi. Zazwyczaj poszczególne etapy są organizowane w dniach następujących bezpośrednio po sobie z możliwą jednodniową przerwą.
W zależności od długości biegu
- wyścig na klasycznej trasie (odpowiednik angielskiego terminu „long distance”);
- wyścig na krótkim dystansie (odpowiednik angielskiego terminu „middle distance”);
- bieg sprinterski (odpowiednik angielskiego terminu „sprint”);
- wyścig długodystansowy (odpowiednik angielskiego terminu „ultra long distance”);
- wyścig o innej długości (short course, itp.).
Zgodnie z kolejnością kontroli
- wyścig z ustaloną kolejnością kontroli (zawodnik musi wykonać kontrole w kolejności ustalonej przez organ organizacyjny)
- wyścig z dowolną kolejnością kontroli (zawodnik sam wybiera kolejność przechodzenia przez kontrole)
- wyścig łączony (odcinki są łączone).
Nocny Bieg na Orientację
Nocny bieg na orientację ma takie same parametry jak bieg klasyczny – z tą różnicą, że punkty kontrolne powinny być mniej wymagające orientacyjnie (mogą być oznaczone taśmą odblaskową), a bieg odbywa się w nocy (pierwszy zawodnik może wystartować co najmniej 60 minut po zachodzie słońca, a ostatni powinien zakończyć bieg co najmniej 90 minut przed wschodem słońca). Poza tradycyjnym wyposażeniem, dodatkowym dozwolonym na nocną imprezę jest latarka, czołówka lub inne urządzenie oświetlające.
Sprzęt i wyposażenie
Mapa
W biegach na orientację używa się specjalnych map z międzynarodowo uzgodnionym kluczem mapowym. Kolory map są tak dobrane, by były czytelne i zrozumiałe podczas biegu. W przeciwieństwie do konwencjonalnych map, obszar wyścigu jest odwzorowany znacznie bardziej szczegółowo niż na powszechnie dostępnych mapach. Dla zawodnika każda informacja w terenie, która może być pomocna w orientacji podczas biegu, musi być zapisana na mapie, tak aby mógł on określić swoje aktualne położenie. Miejsce kontroli musi być pokazane na mapie w taki sposób, aby uniknąć pomyłki lub nieporozumienia ze strony zawodnika.
Trasy są na mapie zaznaczone kolorem fioletowym, podobnie jak opisy kontroli, jeśli są wydrukowane na mapie. Linie południków są zaznaczone na niebiesko, aby zorientować mapę na północ. W przypadku BnA skale map to 1:15000 dla biegów długich, 1:10 000 (1 cm na mapie = 100 m w terenie) dla biegów średnich i 1:5000 dla sprintów.
Punkty kontrolne
Zawodnicy używają punktów podanych im przed startem, aby wyraźnie odnaleźć właściwy kierunek. Opisy zawierają kategorię, parametry kursu, kolejność kontroli, kody i opis miejsca. Opisy są podane w piktogramach obowiązujących w skali międzynarodowej. Dla początkujących i dzieci mogą być przygotowane słowne opisy kontroli. Punkty kontrolne mogą być użyte do identyfikacji w terenie i w ten sposób rejestrować przejście przez właściwy punkt terenu.
Kompas
Kompas jest używany, aby na początku mapa była prawidłowo zorientowana. Wyrównuje północ na mapie. Prawidłowa orientacja mapy jest stale sprawdzana podczas biegu. Używa się go do wyznaczania kierunków (azymutów) w terenie, gdzie brak jest istotnych wskazówek.
Identyfikator SI (Sport Ident)
Jest to obowiązkowy element wyposażenia zawodnika (jest to wytłoczka PCV o wymiarach ok. 50x10x3 mm z wbudowaną elektroniką). Każdy chip ma swój unikalny kod rejestracyjny, pod którym zawodnik jest zarejestrowany w bazie danych konkretnej konkurencji. Służy on do rejestrowania przejścia przez poszczególne punkty kontrolne. Jeśli zawodnik nie posiada własnego chipa, zawsze ma możliwość wypożyczenia go odpłatnie od organizatora. Jeśli dana osoba bierze udział w co najmniej 10 biegach rocznie zakup chipa jest bardziej ekonomiczny. Zaletą chipa SI dla zawodnika jest natychmiastowa informacja o osiągniętym wyniku, gdy tylko dotrze na metę. Wynik, aktualna pozycja w rankingu oraz czasy pośrednie zostaną wydrukowane na bilecie, który będzie można porównać z konkurencją. Zamykając linię mety, organizator dysponuje również oficjalnymi wynikami z możliwością publikacji czasów pośrednich. W przeszłości zamiast identyfikatorów SI używano papierowych przepustek.
Zegarki GPS
Nie są one niezbędnym wyposażeniem na wyścig. Są one głównie używane jako narzędzie do analizy ukończonego wyścigu. Używa się ich głównie jako pomocy szkoleniowej do rejestrowania i oceny działań i współzawodnictwa.
Wydarzenia na świecie
- Mistrzostwa Świata (od 1966 roku, od 2019 roku w latach nieparzystych dla dyscyplin leśnych, w latach parzystych dla dyscyplin sprinterskich)
- Mistrzostwa Świata Juniorów (od 1990 roku, dla zawodników w wieku 20 lat i młodszych)
- Mistrzostwa Świata Weteranów (od 1996 roku, dla zawodników powyżej 35 roku życia)
- Akademickie Mistrzostwa Świata (od 1978 roku, przeznaczone dla studentów uniwersyteckich, co dwa lata)
- Mistrzostwa Europy (w 1962 i 1964 roku, wznawiane od 2000 roku, co dwa lata)
- Młodzieżowe Mistrzostwa Europy (od 2002 roku, dla zawodników poniżej 18 roku życia)
Narciarski Bieg na Orientację
- Mistrzostwa Świata (od 1975, co dwa lata)
- Mistrzostwa Świata Juniorów (od 1994, dla zawodników do 20 roku życia)
- Mistrzostwa Świata Weteranów (od 2000 roku, dla zawodników powyżej 30 roku życia)
- Akademickie Mistrzostwa Świata (od 2016 roku, co dwa lata)
- Mistrzostwa Europy (od 2001)
- Młodzieżowe Mistrzostwa Europy (dla zawodników do 17 roku życia)
MTBO (Rowerowy Bieg na Orientacje)
- Mistrzostwa Świata (od 2002)
- Mistrzostwa Świata Juniorów (dla zawodników do 20 roku życia)
- Mistrzostwa Świata Masters (dla zawodników powyżej 40 roku życia)
- Mistrzostwa Europy
- Mistrzostwa Europy Juniorów (dla zawodników poniżej 20 roku życia)
- Młodzieżowe Mistrzostwa Europy (dla zawodników poniżej 17 roku życia)
Precycyjny Bieg na Orientację (Trail)
- Mistrzostwa Świata (od 2004)
- Mistrzostwa Europy (co dwa lata)